ولایت غزنی یکی از مناطق باستانی  کشورما می با شد و از نگاه فرهنگ و ادبیات یکی از مراکز مهم وطن بوده که از سالیان دراز تا امروز از فرهنگ اصیل وپر غنای علمی و ادبی برخوردار است. در طی دوران های تاریخ صدها شاعر ، نویسنده ، پزوهشگر  ، هنرمند، عالم و قهرمان در ان  میزیسته که  در غنامندی فرهنگ و افتخارات ملی افغانستان عزیز نقش سترگی بازی نموده اند.

وضع فرهنگ وژورنالیزم غزنه در محراق زمان به خصوص نیمه دوم قرن بیستم از ویژه گی های خاصی بر خوردار است. این سرزمین از لحاظ  فرهنگی به مثابه  یکی از ستاره گان فروزان است که در آسمان علم و فرهنگ وطن جا  دارد .

احیای مجدد ژرنالیزم و نویسندگی در خطه کهن غزنی از نخستین تاسیس مطبوعات و روز نامه سنایی آغاز میگردد که به مثابه یک رنسانس  محلی تحولات علمی و ادبی در قبال داشت. با ایجاد مطبوعات اکثر شعرا و نویسندگان از انزوای فرهنگی بیرون گردیده استعداد افکار و ایدالهای خویش را جهت بلند بردن آگاهی بخرچ دادند.

پیش آهنگ این اصلاحات فرهنگی تاسیس روزنامه سنایی و مطبوعات رسمی بود که در سال 1331 خورشیدی 18 اسد روزنامه سنایی در زادگاه حضرت سنایی به مدیریت محمد ابراهیم "ثابت" به نشرات آغاز نمود و دفتر روزنامه در دهلیز شمال شفاخانه ملکی قرار داشت . بعد مدیر مسوول این روزنامه را تا سال 1340 مرحوم غلام غوث عالمی  غزنوی ، مرحوم استاد غلام جیلانی " جلالی" ، فدا محمد " صارم" ، عنایت الله " رشید "  به عهده داشتند و در جریان این دهه برای بهتر شدن روزنامه مساعی زیادی را به خرچ میدادند. با تاسیس این روز نامه که از طرف دولت وقت به شکل رسمی اغاز یافت نخستین مرتبه قلم به دستان این دیار از قبیل مرحوم منشی علی احمد خان شالیزی ، مرحوم  فقیر محمد "حسرت" معاون مطبوعات، مرحوم نظر محمد خان " سروش" شالیزی، مرحوم استاد شیرین غزنوی ، مرحوم استاد سراج الدین پرواک ، غلام سخی فضلی، مولانا عبدالباقی غزنوی ، عبدالاحد عشرتی ، غلام دستگیر " مهجور" ،امان الله "پروانه" ، قاضی غلام ربانی "ملال" ، پیغله ماه گل " باقی"،  مرحوم عبدالحد وحید و تعداد از شاگردان لیسه سنایی عبدالمنان " امین"  ، محمد امان "فاطن" ،  محمد گل " میامن" ، محمد آصف فروزان ، میر غلام حضرت " هایل" ، غلام بهلول فهام و غیره با سرایش اشعار و مقالات علمی صفحات روز نامه سنایی را رنگین و دلچسب ساخته بودند. این روزنامه سیر صعودی را پیمود و بر تعداد همکاران آن افزوده شد.

دردهه 1340 خورشیدی مدیر مسوول روزنامه سنایی را آغای محمد جان کا مران ، نور محمد "پوینده" آغای "حیا" ساعی و عبدالاحد ستاک سروری بدوش داشتند و بر تعداد علاقه مندان و همکاران قلمی این روزنامه  افزوده شد و تعدادی از شعرا و نویسندگان از قبیل نیاز محمد " خوشه"  غزنوی ، غلام بهاو الدین "ژلاند" ، محمد حنیف "  قوام" ، غلام غوث " عندلیب"، احمد شاه " ازهر فیضار" ، سید امان الله " میرزاده"  ،محمد  زمان " زایر" ، محمد امان نایل ، مولانا سید عبدالقیوم "هاشمی" ، فدا محمد " فدایی"  ،محمد غوث " عمری"  ،غلام غوث احمد یار ، نقیب الله " دقیق" ، عبدالغفور " امینی"  ،احمد شاه " رفیقی و غیره بودند.

از دهه 1340 خورشیدی تا 1356 خورشیدی وضع فرهنگی به معیار عالی قرار داشت ، مشاعره ها و نشست های ادبی بین شاعران این ولایت صورت میگرفت و در همه زمینه ها مقالات علمی و اشعار می نوشتند ، جوانان با علاقه مندی قابل وصف درین راستا گام های مثبت را بر داشتند.

بعد از سال 1357 خورشیدی خصوصا کودتای ثور شرایط فرهنگی وژورنالیزم در شهر غزنی به رکود مواجه گردید و کمتر مقالات و اشعار نشر میگردید.  در اخبار سنایی تبلیغات دولت وقت اهداف و فعالیت خویش را آغاز کرد . صفحات آن مملو از اخبارحزبی- دولتی بود.

در سال 1365 خورشیدی بار دیگر روزنامه سنایی به نشر مقالات و فعالیت های فرهنگی و ادبی پرداخت. همان بود که در سال 1368 خورشیدی انجمن فرهنگی ولایت غزنی به ریاست الحاج نیاز محمد "خوشه" و غلام جیلانی شارق یه حیث منشی انجمن و تعدادی از فرهنگیان این ولایت از قبیل عبدالاحد "ستاک سروری" ، میر غلام حضرت "هایل"  ،بسم الله " فهمی"  ، عبدالغفور عشرتی ، قاری عبدالخلیل ، شیر احمد " آفل" ، آقا محمد  خوشه زاده، غلام مصطفی "مشیر ، " ظاهر شاه " آیل" ، بسم الله " ضیا روان" دین محمد "احمدی" ، عبدالقدیر و استاد عبدالوارث  تاسیس گردید. انجمن مرکزی حکیم سنایی در شهر کابل قرار داشت. انجمن حکیم سنایی غزنی حیثیت انجمن شورای ولایتی را داشت و جلسات انجمن هر پانزده روز دایر میگردید و یک سلسله مقالات و اشعار از طرف اعضای انجمن سرایش میگردید . از دست آورد های انجمن حکیم سنایی غزنوی در شهر غزنی یاد بودی از وفات داکتر استاد امیر محمد اثیر ، یادواره از وفات گل احمد "عابر" و مولانا باقی شاعران معاصر غزنه و یادواره های از سالروز وفات حضرت حکیم سنایی  ،مولانا جلال الدین بلخی ، سید حسن غزنوی در مقر صالون کنفراسهای لیسه جهانملکه توسط اعضای انجمن و شاگردان جهانملکه با یک سلسله مقالات تحقیقی و اشعار و تعدادی از بزرگان غزنی  بر گزار گردید.

از سالهای 1371 و 1380 خورشیدی و ضع فرهنگی تغییر نموده و فعالیت های فرهنگی دراین ولایت چندان احساس نمیشد. روز نامه سنایی به جریده تبدیل گردید و انجمن فرهنگی بنام بود.

در آغاز سال 1381 خورشیدی بعد از تشکیل اداره موقت افغانستان و باز سازی در همه عرصه های  کشور به خصوص امور فرهنگی این ولایت رونما گردید . و ریاست اطلاعات و فرهنگ جریده سنایی بار دیگر به نشرات آغاز نمود و چندین کانون فرهنگی در مرکز شهر غزنی از ملیت های مختلف به فعالیت های علمی و فرهنگی پرداختند . از انجمله اخبار سنایی جریده دولتی بود.  چندین جریده و مجله به فعالیت نشراتی پرداخت. از جمله انجمن حکیم سنایی به اشتراک تعدادی از فرهنگیان به ریاست استاد تاج محمد زریر دوباره ایجاد گردید . در اثر ابتکار این انجمن مجله نیستان به امتیاز الحاج عبدالغفور سنگین و مدیر مسوول میرویس "راید" و هیات تحریر پوهنیار تاج محمد "زریر" ، پوهنیار دکتر غلام صدیق " نصرت" ، غلام جیلانی "شارق"  ، کریمه منگل و عبدالغفور حمیدی در سال 1383 خورشیدی تاسیس گردید و در آن مقالات علمی ، تاریخی و اشعار  نشر میگردید . بعد این مجله بنابر مشکلات اقتصادی و عوامل درونی بعد از 9 شماره از فعالیت باز ماند . فعلآ دست اندرکاران آن در چهار چوب انجمن حکیم سنایی کار های  فرهنگی خویش را به پیش میبرند . در پهلوی آن انجمن دیگر بنام کانون فرهنگی عروس البلاد غزنه ایجاد شد اما فعالیت های انجمن سنایی به  پیش میرود.

در پهلوی آن انجمن فرهنگی علمی هجویری که از طرف مهاجرین غزنی مقیم در پشاور تاسیس گردید که ریس انجمن مرحوم پوهاند بسم ا لله "نهضت" و معاونین آن پوهنمل سیدمسعود استاد دانشکده اقتصاد پوهنتون کابل و عبدالباقی هیله من ، اعضای اجراییوی پوهنیار دکتر غلام صدیق نصرت استاد دانشکده طب کابل دکتر صبور ا لله سیاسنگ ، منشی ظاهر شمس و عبدالغفور امینی بودند. اما مسوول انجمن علمی هجویری در غزنی داکتر غلام صدیق نصرت بود. نشریه انجمن بنام معرفت  بودکه به نسبت مشکلات اقتصادی از نشر ماند . دست آورد های این انجمن چاپ کتب از جمله اشعار اعضای انجمن را تشکیل میداد.

 در سال 1383 انجمن فرهنگی استاد غلام جیلانی " جلالی " در غزنه باستان تاسیس گردید. و ریاست آنرا محمد عارف روان رسولی به عهده دارد و اعضای اجراییوی آن محمد ابراهیم خانی خیل ،اسد ا لله جلال زی و غیره تشکیل میدهد و دست آورد آن کلیات استاد غلام جیلانی " جلالی" است که زیور چاپ یافته است.

همچنان یک تعداد کانونهای فرهنگی در شهر غزنی از طرف برادران تشیع در شهر غزنی ایجاد گردیده که عبارت از مجمع فرهنگی مهر در حیدر آباد غزنی به ریاست نصر الله " سعادت" و محمد انور "جاوید" دیگر آن مجمع فرهنگی بهار جوانان که در سال 1384 در شهر غزنی به ریاست رحمت الله تاسیس گردید.

مجمع فرهنگی خاتم الانبیا به ریاست استاد عبد الروف " سروری"  ، کانون فرهنگی کانون شرق به ریاست سید حمید ا لله " هاشمی" تشکیل گردید. این انجمن ها در بلند بردن سطح دانش و فرهنگ جوانان با تکنالوژی معاصر توام با کورسهای آموزشی زبان انگلیسی ، کمپیوتر و علوم عصری فعالیت های همه جانبه دارند.

در ولایت غزنی نشر اخبار و نشرات فرهنگی از طرف کانونهای فرهنگی این ولایت به راه افتاده که عبارت است از:

1 جریده سنایی به سردبیری اسد الله "جلالزی" از طرف اطلاعات فرهنگ نشر میگردد.

2. مجله نیستان که قبلا تا 9 شماره نشرات داشت و فعلا غیر فعال است از طرف انجمن سنایی نشر میشد.

3. جریده زمزمه از طرف انجمن استاد غلام جیلانی به سردبیری محمد عارف روان " رسولی" و مسوولیت مدیر حفیظ ا لله صمیم .

4. هفته نامه ندای غزنی به مدیر مسوول ممتاز " حیدری" و سر دبیر عبیدالله " صاعد" در مورد غنامندی فرهنگ گذشته و معاصر و اخبار رو رویداد های داخلی و خارجی نشرات دارد.

5. جریده مهر از طرف مجمع فرهنگ مهر که موسس آن محمد انور جاوید و مدیر مسوول آن نصرالله " سعادت" میباشد.

6. مجله لونگ به زبان پشتو به امتیاز محمد یونس برهانی در 48 صفحه دارای سایت انترنیتی حاوی مطالب اجتماعی و فرهنگی میباشد.

7. هفته نامه حیات نوین ااز مجمع فرهنگی حیات نوین مدیر مسوول ان محمد یاسین "رهیاب" و سر دبیری لطیف " عالمی" در ولسوالی جاغوری میباشد.

این کانونهای فرهنگی غزنه بازتاب دهنده فرهنگ با ارزش ااین سرزمین در طیف های روزگار و ارجگزاری از ارزش های ملی و فرهنگی و بلند بردن معلومات و شناخت چهره علمی ، هنری  و ادبی این مرزبوم از گمنامی و آگاهی از تاریخ گذشته افغانستان میباشد.

ولایت غزنی در محیط جغرافیای خویش اقوام مختلف تاجک ، پشتون و هزاره و سایر اقوام باشنده این سرزمین را جاداده و مردم  باکمال دوستی ، وحدت ملی و روابط با همی زندگی مینمایند. در آگاهی عامه در زمینه فرهنگ و ادب و هنر تلاش های پیگیر بخرچ داده بخاطر بهتر شدن وضع فرهنگی از هچگونه تلاش و کوشش دریغ نمی ورزند.

در ین ولایت تمام جوانان و فرهنگیان با علاقه مندی قابل وصف در کانونهای فرهنگی شهر رو آورده و هم در مجمع فرهنگی مکاتب فعالیت های را به راه انداخته اند که با نگارش مقالات علمی سرایش اشعار ، آموزش خطاطی و رسامی و دانش تکنالوژی مدرن یک اینده خوب  فرهنگی را در پیشرو دارند تا بتوانند زوایای تاریک فرهنگ و تاریخ گذشته را با فرهنگ جدید آمیزش دهند و همان نام بزرگ غزنه باستان را که زمانی عروس البلاد شهر ها و مرکز بزرگ شعرا ، علما ، عرفا و دوره درخشان در تاریخ ادبیات و فرهنگ افغانستان بود بار دیگر زنده سازند ، تا افتخارات گذشته و امروز به نسل های آینده باقی بماند.

                                                                                    ومن الله توفیق

                                                                        بسم الله " فهمی" غزنوی

منبع: غزنی شهر من